ЗИЯТКЕРЛІК МЕНШІК ОБЪЕКТІЛЕРІ
Патенттер
Өнертабыс — техникалық сипаттағы шешімге жататын зияткерлік меншік объектісі. Қазақстанда өнертабыс ретінде құрылғы, зат, микроорганизмдер штаммы, өсімдіктер немесе жануарлар жасушаларының мәдениеті, тәсіл (материалдық құралдардың көмегімен материалдық объектіге іс-қимылды жүзеге асыру процесі), сондай-ақ белгілі өнімді немесе тәсілді жаңа мақсат немесе жаңа өнімді белгілі мақсат бойынша қолдану қорғалуы мүмкін. Өнертабыс патентке қабілеттілік шарттарына сәйкес келуі тиіс: жаңашылдық, өнертабыстық деңгей және өнеркәсіптік қолданысы. Өнертабысқа айрықша құқық арнайы қорғау құжатымен патентпен расталады. Аталған құқық патент берген елде ғана қолданылады және уақыт бойынша шектеулі деп табылатынына (Қазақстанда патенттің қолданылу мерзімі 20 жылды құрайды) қарамастан, ол патент иеленушіге бәсекелестік жағдайында елеулі артықшылықтар береді. Патенттелген өнертабысты құқықтық қорғау монополиялық деп табылатынын және бұл өнертабысты басқа тұлғалардың, мысалы бәсекелестердің пайдалануы патент иеленушінің келісімімен ғана жүзеге асырылуы мүмкін. Өнертабысқа патентті жеке және заңды тұлға ала алады. Ол үшін патентке өтінім беру қажет. Қазақстанда мұндай өтінімді ҚР ӘМ Ұлттық зияткерлік меншік институтына (сараптама жасау ұйымы) беру керек, онда өтінім формальды сараптамадан және мәні бойынша сараптамадан өтеді (сұрау салуларға жауаптардың ұзартылуы болмаған жағдайда 18 ай ішінде). Сараптама өнертабыстың жаңалығы, өнертабыстық деңгейі және өнеркәсіптік қолданылуы жататын патентке қабілеттілік өлшемдеріне сәйкестігін анықтаған жағдайда патент беру туралы шешім шығарылады. Патент беруге дұрыс ресімделмеген өтінім, сондай-ақ сараптаманың ықтимал сұрауларына уақтылы және құзыретті емес жауаптар қосымша уақытша және қаржылық шығындарға да, патент беруден бас тартуға да әкелуі мүмкін. Сондықтан, өнертабысқа патент алу сияқты жауапты және күрделі мәселеде кәсіпқойларға — патенттік сенім білдірілген өкілдерге сенім артуға болады.
Пайдалы модель-техникалық сипаттағы шешімге жататын зияткерлік меншік объектісі. Қазақстанда пайдалы модельге кез келген саладағы өнімге (құрылғыға, затқа, микроорганизмдердің штаммына, өсімдіктер немесе жануарлар жасушаларының дақылдарына), тәсілге (материалдық құралдардың көмегімен материалдық объектіге іс-қимылды жүзеге асыру процесіне), сондай-ақ адамдар мен жануарларды емдеудің диагностикалық, терапиялық және хирургиялық тәсілдерін қоспағанда, белгілі өнімді немесе тәсілді жаңа мақсатқа не жаңа өнімді белгілі мақсатқа қолдануға қатысты техникалық шешімдер жатады. Пайдалы модель патентке қабілеттілік шарттарына сәйкес келуі тиіс: жаңашылдық және өнеркәсіптік қолдану (өнертабыста-жаңашылдық, өнеркәсіптік қолданысы, өнертабыстық деңгей). Пайдалы модель айрықша құқық қорғау құжатымен — пайдалы модельге берілген патентпен расталады. Патенттің қолданылу мерзімі өтінім берілген күннен бастап 5 жыл. Оның қолданылу мерзімі патент иеленушінің өтініші бойынша үш жылға ұзартылуы мүмкін. Патенттелген пайдалы модельді құқықтық қорғау монополиялық деп табылады және бұл өнертабысты басқа тұлғалардың, мысалы бәсекелестердің пайдалануы патент иеленушінің келісімімен ғана жүзеге асырылуы мүмкін. Пайдалы модельге патентті жеке және заңды тұлға ала алады. Ол үшін патентке өтінім беру қажет. Қазақстанда мұндай өтінімді ҚР ӘМ Ұлттық зияткерлік меншік институтына тапсыру қажет, онда өтінім пайдалы модельдер ретінде қорғалатын объектілерге жатқызуды тексеруге формальды сараптамадан өтеді (сұрау салуларға жауаптардың ұзартылуы болмаған жағдайда 4-5 ай ішінде). Мәні бойынша пайдалы модельдерге қатысты патентке қабілеттілік шарттарына сәйкестігіне сараптама жүргізілмейді. Патент тәуекелге және өтініш берушінің жауапкершілігіне беріледі. Пайдалы модельдер формасындағы нарықта қысқа өмірі бар «шағын өнертабыстарды» қорғау пайдалы. Пайдалы модельді патенттеу жылдам және арзан.
Өнеркәсіптік үлгі (дизайн) өнеркәсіптік үлгіге бұйымның сыртқы түрін, яғни дизайнды анықтайтын өнеркәсіптік немесе қолөнер бұйымдарының көркемдік-конструкторлық шешімі жатады. Өнеркәсіптік үлгілердің міндеті-тұтынушыны тарту және қызықтыруы. Бұйымның көркемдік орындалуы тұтынушылық таңдауға әсер етеді: тауардың сыртқы түрі тұтынушының сатып алуды жүзеге асыру шешімі факторларының бірі бола алады. Басқаша айтқанда, өнімнің танымалдығы немесе танымалдығы, кем дегенде, ішінара, оның сыртқы түріне байланысты. Осылайша, өнеркәсіптік үлгілер шағын және орта кәсіпорындар (ШОК) үшін де, олардың қызмет саласына қарамастан ірі компаниялар үшін де өте маңызды болуы мүмкін. Өнеркәсіптік үлгіге, егер ол жаңа, түпнұсқа болса, құқықтық қорғау беріледі. Өнеркәсіптік үлгіні заңдық қорғау қорғау құжатымен — бұйымның келбетін, дизайнерлік шешімдерді немесе жұмыс сызбаларын қорғайтын патентпен қамтамасыз етіледі. Пайдалы модельге патент жеке және заңды тұлға ала алады. Ол үшін патентке өтінім беру қажет. Қазақстанда мұндай өтінімді ҚР ӘМ Ұлттық зияткерлік меншік институтына беру керек, онда өтінім ресми сараптамадан және мәні бойынша сараптамадан өтеді(сұрау салуларға жауаптарды ұзартпаған жағдайда 7-8 ай ішінде). Сараптама өнеркәсіптік үлгінің жаңалығы мен бірегейлігі жататын патентке қабілеттілік өлшемдеріне сәйкестігін анықтаған жағдайда патент беру туралы шешім шығарылады. Өнеркәсіптік үлгіге айрықша құқық өнеркәсіптік үлгіге патентпен расталады. Өнеркәсіптік үлгіге патент өтінім берілген күннен бастап 15 жыл бойы қолданылады. Оның қолданылу мерзімі патент иеленушінің өтініші бойынша, бірақ бес жылдан аспайтын мерзімге ұзартылуы мүмкін. Патенттелген пайдалы модельді құқықтық қорғау монополиялық болып табылады және осы өнеркәсіптік үлгіні басқа тұлғалардың, мысалы бәсекелестердің пайдалануы патент иеленушінің келісімімен ғана жүзеге асырылуы мүмкін. Патент беруге дұрыс ресімделмеген өтінім, сондай-ақ сараптаманың ықтимал сұрауларына уақтылы және құзыретті емес жауаптар қосымша уақытша және қаржылық шығындарға да, патент беруден бас тартуға да әкелуі мүмкін. Сондықтан, өнеркәсіптік үлгіге патент алу сияқты жауапты және күрделі мәселеде кәсіпқойларға — патенттік сенім білдірілген өкілдерге сенім артуға болады.
Авторлық құқық
Авторлық құқық — автордың жеке мүліктік емес және мүліктік құқықтары. Авторлық құқық және сабақтас құқықтар авторлардың, суретшілердің, музыканттардың, орындаушылардың, хабар тарату компанияларының және өзге де жасаушылардың өздерінің әдеби немесе көркем жұмыстары мен туындыларына құқықтарын қорғайды. Авторлық құқық жария етілген (жарияланған, жарыққа шығарылған, басып шығарылған, көпшілік алдында орындалған, көпшілік алдында көрсетілген), сондай-ақ жарияланбаған туындыларға да қандай да бір объективті нысанда қолданылады: жазбаша (қолжазба, машинкамен басылған, нота жазбасы және т.б. сол сияқтылар); ауызша (көпшілік алдында айту, көпшілік алдында орындау және т.б. сол сияқтылар); дыбыс — немесе бейнежазба (механикалық, цифрлық, магниттік, оптикалық және т.б.сол сияқтылар); бейне (сурет, эскиз, сурет, жоспар, сызба, кино, теле -, бейне немесе фотокадр және т.б. сол сияқтылар); көлемді — кеңістіктік (мүсін, модель, макет, құрылыс және т.б. сол сияқтылар); өзге де нысандар. Қазақстандағы авторлық құқық объектілеріне: 1) әдеби туындылар; 2) драмалық және музыкалық-драмалық туындылар; 3) сценарийлік туындылар; 4) хореография және пантомима туындылары; 5) мәтіні бар немесе мәтіні жоқ музыкалық туындылар; 6) аудиовизуалды туындылар; 7) кескіндеме, мүсін, графика туындылары және бейнелеу өнерінің басқа да туындылары; 8) қолданбалы өнер туындылары; 9) сәулет, қала құрылысы, дизайн және бақ-саябақ өнері туындылары; 10) фотографиялық туындылар мен фотосуретке ұқсас тәсілдермен алынған туындылар; 11) географияға, топографияға және басқа ғылымдарға қатысты карталар, жоспарлар, эскиздер, иллюстрациялар және үш өлшемді туындылар; 12) ЭЕМ-ге арналған бағдарламалар; 13) кез келген авторға туындыға авторлық құқық осы туындыны жасау кезінде пайда болатыны және міндетті тіркеуді немесе өзге де ресми растауды талап етпейтіні белгілі болуы тиіс. Сонымен қатар, кітапты баспаға жібермес бұрын немесе өзінің өнертабысы туралы әріптестеріне айтар алдында алдымен өзінің зияткерлік меншігін қалай жақсы қорғауға тырысу керек. Ең қарапайымы және ең қолжетімдісі-әдеби, музыкалық, көркем, фотографиялық, ЭЕМ бағдарламалары мен басқа да туындыларға авторлық құқықтарды тіркеу. Өз жұмысын (депонирлеу — бұл туындыға авторлық құқықты тіркеу) депонирлеу үшін автор/авторлар (не өкіл) авторлық құқықпен қорғалатын объектілерге мемлекеттік тізілімге (бұдан әрі — тізілім) өздерінің авторлық құқықтары туралы мәліметтерді енгізуі қажет. Өтінім электрондық нысанда ҚР ӘМ Ұлттық зияткерлік меншік институтына беріледі, Тізілімге енгізу рәсімі 2 күн уақытты алады. Тізілімге енгізілген мәліметтер негізінде сараптама жасау ұйымы авторлық құқықпен қорғалатын объектілерге құқықтардың мемлекеттік тізіліміне мәліметтерді енгізу туралы куәлік береді. Біздің мамандар сізге өтінімді дұрыс және тез ресімдеуге және сіздің авторлық құқықтарыңызды тіркеуге көмектеседі.
Даралау құралдары
Тауар таңбасы –бұл бір заңды немесе жеке тұлғалардың тауарларын (қызметтерін) басқа заңды немесе жеке тұлғалардың біртектес тауарларынан (қызметтерінен) айыру үшін қызмет ететін белгі. Тауар таңбасы кез келген түсте немесе түстік үйлесімде тіркелуі мүмкін. Қазақстан Республикасының аумағында тауар таңбасын тіркеу үшін сараптама жасау ұйымына электрондық өтінім беру қажет. Тауар таңбасына өтінімді сараптама жасау ұйымына бір өтінім беруші береді және бір тауар таңбасына қатысты болуға тиіс. Заңды және жеке тұлғалар өтініш беруші бола алады. Өтінім сараптамасы 7 ай ішінде жүргізіледі және сараптаманың екі кезеңін қамтиды: алдын ала және толық. Сараптаманың кез келген кезеңінде сараптама жасау ұйымы сараптама жүргізу онсыз мүмкін болмайтын қосымша немесе нақтылайтын мәліметтерді сұратуға құқылы. Толық сараптама жүргізу барысында белгі күзет қабілеттілігі мәніне және зияткерлік меншік объектілеріне құқықтары бұрын туындаған иеленушілердің құқықтарының бұзылуының болуы/болмауы мәніне тексеріледі. Толық сараптама нәтижелері бойынша өтініш берушіге мынадай қорытындылардың бірі ұсынылады: тіркеу туралы, алдын ала ішінара тіркеу немесе тауар таңбасын тіркеуден алдын ала бас тарту туралы сараптамалық қорытынды. Оң шешім қабылданған жағдайда тауар таңбасы тауар белгілерінің мемлекеттік тізілімінде тіркеледі, тіркеу туралы мәліметтер ресми бюллетеньде жарияланады. Тауар таңбасының иесіне тауар таңбасына куәлік беріледі, ол куәлікте көрсетілген тауарлар мен қызметтерге қатысты тауар таңбасын пайдалану мен билік етудің айрықша құқығын куәландырады. Қазақстан Республикасында қорғалатын тауар таңбасын иесінің келісімінсіз ешкім де пайдалана алмайды. Тауар таңбасын тіркеу өтінім берілген күннен бастап он жыл бойы қолданылады. Тауар таңбасын тіркеудің қолданылуы мерзімсіз және иесінің өтініші бойынша әр жолы он жылға ұзартылуы мүмкін. Тауар таңбасын тіркеуге дұрыс ресімделмеген өтінім, сондай-ақ сараптаманың ықтимал сұрауларына уақтылы және құзыретті емес жауаптар қосымша уақытша және қаржылық шығындарға да, тауар таңбасын тіркеуден бас тартуға немесе сіздің өтініміңіз бойынша іс жүргізуді тоқтатуға да әкелуі мүмкін. Сондықтан тауар таңбасына куәлік алу сияқты жауапты істі кәсіпқойларға — патенттік сенім білдірілген өкілге сеніп тапсырған жөн.
Тауар шығарылған жердің атауы тауар шығарылған жердің атауы (ТШЖА) — елдің, өңірдің, елді мекеннің, жердің не басқа да географиялық нұсқаудың атауын білдіретін не қамтитын белгі, сондай-ақ осындай атаудан туындайтын және ерекше қасиеттері, сапасы, беделі немесе басқа да сипаттамалары негізінен оның географиялық шығу тегімен, оның ішінде тән табиғи жағдайлармен және (немесе) адам факторларымен байланысты тауарға қатысты оны пайдалану нәтижесінде белгілі болған нұсқау. ТШЖА әрқашан белгілі бір географиялық объектіге көрсетеді, өйткені ол нақты географиялық объектіден бөлінбейді. Тауарды бір географиялық объектіден екіншісіне ауыстыру мүмкін емес. Тауарлық белгілермен ұқсастығына қарамастан, ТШЖА бірқатар белгілері бар, біріншіден, тауардың белгісі тауардың белгілі бір аумақтан, өңірден немесе жергілікті жерден шығарылғаны туралы Нұсқауды қамтуы тиіс. Осыған байланысты, ТШЖА ретінде елдің, өңірдің, елді мекеннің, жердің немесе басқа географиялық объектінің қазіргі немесе тарихи, ресми немесе ресми емес, толық немесе қысқартылған атауы, сондай-ақ осындай атаудан туындайтын белгі тіркелуі мүмкін. Екіншіден, ТШЖА белгісі -тауар белгісі мен оның ерекше қасиеттері, сапасы, беделі немесе басқа да сипаттамалары арасындағы байланыс. ТШЖА-ның ерекше қасиеттері, сапасы, беделі немесе басқа да сипаттамалары осы географиялық объектіге тән табиғи жағдайлармен немесе адам факторларымен бір мезгілде айқындалады. Мысал ретінде «Сарыағаш», «Ессентуки», «Боржоми» минералды суларын келтіруге болады, олар ұңғымалардан өндіріледі және судың ерекше химиялық құрамы бар. Адам факторларына қатысты ерекше қасиеттер мәдени, кәсіби және өндірістік дәстүрлерді қамтиды, яғни адам факторлары деп жергілікті шеберлердің кәсіби дағдыларын түсінген жөн. Мысал ретінде «Вологод кружев», «Хохломская очерс», «Палехские шкатулки», «Шведская сталь», «Эстондық роял» келтіруге болады. Тауар белгілеріне қарағанда, ТШЖА тіркелген пайдалану құқығына тек бірінші өтінім берген тұлға ғана емес, басқа тұлғалар да ие бола алады. Шын мәнінде, бірінші өтініш беруші мемлекеттік тізілімде тіркелетін өнім сапасының белгілі бір параметрлерін белгілейді. Тіркелген ТШЖА пайдаланғысы келетін тұлға тіркелген параметрлерге сәйкес келетін өз өнімдерінің сапасын қамтамасыз етуі тиіс. Заңмен тауар шығарылған жерге қатысты жаңылыстыруға қабілетті, тауар шығарылған жердің нақты орнын формальды түрде көрсететін, бірақ тауар басқа аумақтан шығарылғаны туралы қате түсінік беретін, тауар шығарылған жерге байланысты емес географиялық объектілердің атаулары бар географиялық объектілердің атауын білдіретін белгілерді ТШЖА тіркеуге жол берілмейді. Географиялық объектінің атауын білдіретін болса да, бірақ Қазақстан Республикасында жалпыға бірдей пайдалануға кірген, белгілі түрдегі тауардың дайындалған жеріне байланысты емес белгісі ретінде белгі заңды деп танылмайды. Яғни, бұл тұтынушы үшін тауардың нақты шыққан жерін көрсете отырып және оның ерекше қасиеттері туралы куәландыратын одан да көп белгіні көрсете отырып, өзінің бастапқы қабілетін жоғалтқан белгілеу туралы сөз болып отыр. Бұл әдетте тауар шығарылған жердің атауын кеңінен пайдалануға байланысты болады, бұл іс жүзінде өндіріс орнының географиялық атауымен байланысты жоғалтуға әкеп соғады. Мысалы, «Швейцария сыры», «Бразилиялық кофе», «Полтавская колбаса», «Краков колбаса», «Одеколон» (eau de Cologne, Кельн суы) және т. б. сияқты кеңінен танымал белгілері бар тауарды теңестірді. Тауар белгілеріне қарағанда, ТШЖА ерекшелігі ТШЖА-ны пайдалану құқығының иелері ТШЖА-ны пайдалану құқығын біреуге бере алмайды және ТШЖА-ны пайдалану құқығына лицензия бере алмайды. Тауар шығарылған жердің атауын пайдалану құқығын алу үшін ең алдымен сараптама жасау ұйымына өтінім беру қажет. Өтінім тауар шығарылған жердің бір атауына қатысты болуға тиіс. Өтінім беруші ретінде географиялық объектіде ерекше қасиеттері табиғи жағдайларды және (немесе) адам факторларын қоса алғанда, тек қана немесе негізінен географиялық ортамен байланысты тауарларды өндіретін кәсіпкерлік субъектілері (ТШЖА ретінде мәлімделген атауы) бола алады. Өтінім берілген күннен бастап отыз жұмыс күні ішінде сараптама жүргізіледі, оның барысында сараптама жасау ұйымы қосымша материалдарды сұратуға құқылы. Сараптама нәтижелері бойынша: тауар шығарылған жердің атауын тіркеу және (немесе) тауар шығарылған жердің атауын пайдалану құқығын беру туралы не тауар шығарылған жердің атауын тіркеуден және (немесе) тауар шығарылған жердің атауын пайдалану құқығын беруден бас тарту туралы тиісті шешім қабылданады. ТШЖА-ның оң шешімі және (немесе) ТШЖА-ны пайдалану құқығының иесі туралы мәліметтер тауарлар шығарылған жер атауларының мемлекеттік тізілімінде тіркеледі, тіркеу туралы мәліметтер ресми бюллетеньде жарияланады. Тауар шығарылған жер атауын пайдалану құқығы тіркелгеннен кейін иесіне оны пайдаланудың айрықша құқығы тиесілі, ол тауар шығарылған жер атауларының мемлекеттік тізілімінен үзінді көшірмемен куәландырылады. Тауар шығарылған жердің атауын тіркеу аталған географиялық объектінің аумағында өндірілетін тауардың ерекше қасиеттері сақталған жағдайда мерзімсіз қолданылады. Тауар шығарылған жердің атауын пайдалану құқығы сараптама жасау ұйымына өтінім берілген күннен бастап он жыл бойы қолданылады. Тауар шығарылған жердің атауын пайдалану құқығының қолданылу мерзімі, оған қатысты тауар шығарылған жердің атауы тіркелген тауардың ерекше қасиеттері сақталған жағдайда, оның қолданылуының соңғы жылы ішінде берілген иесінің өтініші бойынша әрбір жолы он жылға ұзартылады.
Тауар шығарылған жердің атауын пайдалану құқығын тіркеуге және (немесе) беруге дұрыс ресімделмеген өтінім, сондай-ақ сараптаманың ықтимал сұрауларына уақтылы және құзыретті емес жауаптар қосымша уақытша және қаржылық шығындарға да, тауар шығарылған жердің атауын пайдалану құқығын тіркеуден және (немесе) беруден бас тартуға, сондай-ақ Сіздің өтініміңіз бойынша іс жүргізуді тоқтатуға да әкелуі мүмкін. Сондықтан, тауар шығарылған жердің атауын пайдалануға айрықша құқық алу сияқты жауапты және оңай емес істі кәсіпқойларға — патенттік сенім білдірілген өкілге сеніп тапсырған жөн.
Географиялық нұсқау
Географиялық нұсқау-бұл белгілі бір географиялық өңірден шығатын және олардың шығу орнына негізделген қасиеттерге, беделге немесе оған тән ерекшеліктеріне ие тауарларда көрініс беретін белгі. Географиялық нұсқаудың тауар шығарылған жердің атауынан басты айырмашылығы географиялық көрсету үшін көрсетілген аумақ шегінде өнімді дайындаудың бір сатысының жеткілікті екені болып табылады. Мысалы, емдік шөптерді жинау, ал оларды өңдеу және орау тиісті өндірістік қуаты бар басқа өңірдің аумағында жүргізілуі мүмкін. Тауар шығарылған жердің атауын пайдалану құқығын алу үшін өндірістің барлық кезеңдері көрсетілген географиялық объектінің аумағында бүгінгі күні Қазақстан Республикасының зияткерлік меншік саласындағы заңнамасы дараландыру құралдары саналатын объектілер тізбесінде географиялық нұсқау сияқты объектіні қамтымауы қажет. Алайда, ҚР «Тауар таңбалары, қызмет көрсету таңбалары және тауар шығарылған жерлердің атаулары туралы» Заңының 1 — бабының 3) тармақшасы Географиялық нұсқау ұғымын қамтиды, оған сәйкес белгілі бір аумақтан, өңірден немесе жерден шығатын тауарды сәйкестендіретін нұсқау. Қазіргі уақытта Қазақстанда зияткерлік меншік саласындағы ҚР заңдарына ЗМ – географиялық нұсқаудың жаңа нысанын енгізу талқылануда.